Gwelet an tarzh evit Maendreserezh

[[File:Lithographer at work, 1880.jpg|thumb|upright 1.4|Ur maendreser, 1880]]
'''Maendreserezh''' a reer eus teknik ar [[moullañ]] diwar ur gorread plaen ha lenkr — ur maen [[Kleiz (karregad)|kleiz]] ([[Kalkiom|Ca]][[Karbon|C]][[Oksigen|O]]<sub>3</sub>) pe ur blakenn e [[metal]] ([[aluminiom]] e dibenn an {{XIXvet kantved}}, [[zink]] diwezhatoc'h) — dre dennañ splet eus ar fed ma ne c'hall ket [[eoul]] kejañ gant [[dour]] : dre-se e tiforc'her ar rannoù a lonk liv ar moullañ diouzh ar re na reont ket.

E [[1796]] e voe ijinet ar maendreserezh gant an [[Alamagn|alaman]] [[Aloys Senefelder]] ([[1771]]-[[1834]]), a oa ur [[skrivagner]], un [[arz ar c'hoariva|dramaour]] hag un [[aktour]], evit moullañ e-unan e oberennoù ; gantañ ivez e voe ijinet anv an doare-ober : ar ger [[alamanek]] ''lithografie'', diwar ar gerioù [[henc'hresianek]] λίθος ''líthos'', "maen" ha‎ γράφειν ''gráphein'', "skrivañ"<ref>{{fr}} Dupin, Charles. ''Rapport du jury central sur les produits de l'industrie française exposés en 1834''. Paris : Imprimerie royale, 1836, {{cite web|url=https://books.google.fr/books?id=0HR_z5G459EC&pg=PAPA376&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false |title=p. 376|accessdate=24 Gen 25}}</ref>{{,}}<ref name="PBM">{{en}} Meggs, Philip B.. ''A History of Graphic Design''. Hoboken, New Jersey : John Wiley & Sons, 1998, p. 146 {{ISBN|978-0-471-29198-5}}</ref>. Da etrebroadel eo troet ar ger : リトグラフ ''ritogurafu'' eo e [[japaneg]], da skouer ; "litografiezh" zo e brezhoneg e-kichen "maendreserezh". [[Sina]]iz, o deus ijinet ar moullañ, a ra "moullañ dre waskañ ur maen greunennaet" (石版印刷 ''sekiban insatseu'') eus an teknik.
*E brezhoneg e tiforc'her etre ''maendreserezh'' (an teknik), ''maendresadur'' (an doare-ober) ha ''maendresadenn'' (un oberenn voullet)<ref>{{cite web|url=https://www.fr.brezhoneg.bzh/36-termofis.htm |title=TermOfis /lithographie|accessdate=24 Gen 25}}</ref>.

==Teknik==
Mennet e oa A. Senefelder da studiañ ar moullañ, gant ar soñj espern arc'hant e strollad c'hoariva dre voullañ e-unan skridoù ar pezhioù-c'hoari, ha dreist-holl ar sonerezh a yae ganto, ar pezh ne ouie ket moullerien e amzer ober. E [[1796]], e-kerzh ur bourmenadenn e [[Bavaria]], e vro, e verzas skeudenn un delienn empret war un tamm maen kleiz ; neuze e klaskas eilañ an darvoudenn naturel-se gant kleiz Solnhofen, a zo tanav-tanav e c'hreunenn. Goude en devout klasket meur a zoare ha poaniet evit deskiñ skrivañ a-c'hin (evit ma vefe ar skrid moullet war an tu mat) e kavas buan an tu da implijout an enebiezh eoul/dour, hag e [[1797]] e teuas ar pezh-sonerezh kentañ bet moullet gantañ, ''XII Lieder mit Begleitung des Claviers von Franz Gleißner'' ("XII ''[[Lied]]'', eilerezh ouzh ar [[piano]] gant Franz Gleißner)<ref>Ur sonaozour e oa Franz Gleißner ([[1759]]-[[1818]]) ; da vaendreser ivez e troas goude kejet ouzh Aloys Senefelder. Betek e dremenvan e kenlabouras gant an dramaour evit moullañ follennoù sonerezh.</ref>.

E deroù ar maendreserezh, da heul hentenn e ijiner, e veze treset ar skeudenn a-gin gant ur c'hreion druz (soav + soavon + koar + rousin + duad moged) pe gant ul liv druz, gant [[eoul]], koar hepken pe druzoni tennet eus ul [[loen]] bennak, war ur blakenn kleiz. Goude-se e veze lakaet war ar maen ur meskaj gom arabek (teñv kaletaet ar gwez eus ar [[genad]] ''Acacia sensu lato'') ha trenkenn nitrek ([[Hidrogen|H]][[Nitrogen|N]][[Oksigen|O]]<sub>3</sub>) skañv ; ar meskaj-se a roe halioù raz gleb<ref>Delun : Ca(NO<sub>3</sub>)<sub>2</sub>-H<sub>2</sub>O.</ref> a yae da emprañ greunenn ar maen. A-raok moullañ e veze naetaet ar maen gant eoul tourmantin evit lemel an druzoni a chom — daoust d'e anv, an eoul tourmantin n'eo ket druz ; en enep e tileizh an druzoni hag e tilam liv an dresadenn. Da heul an ober-se e veze glebiet gorre ar mein gant dour, a yae e-barzh ar rannoù a oa e-maez an dresadenn, dalc'het ma veze gant an halioù. Da ziwezhañ e veze gwasket ar maen ouzh ur follenn [[paper]]. Evel-se e vez graet c'hoazh hiziv an deiz evit moullañ oberennoù en arzoù-kaer.
<gallery mode="packed" heights="250px">Valery Mishin City Metaphysics 2020.jpg|''Metaphysics of the City'' (Метафизика города), maendresadenn war maen gant 6 liv, Aleksey Baranov, 2020</gallery>
Aloys Senefelder en devoa klasket ober maendresadennoù gant meur a liv, en aner, met rakgwelet en devoa e vefe graet diwezhatoc'h evit moullañ [[livouriezh|livadurioù]] ; gwir a lavare : e [[1837]], ar maendreser [[elzas]]at Godefroy Engelmann ([[1788]]-[[1839]]) a ijinas e [[Mülhausen|Mìlhüsa]] an doare a anvas ''chromolithographie'' ("maendreserezh e liv")<ref name="PBM"/>. Ur maen a veze implijet evit pep liv, ar follen baper o vezañ lakaet da vont a vaen da vaen ; mirout rik bevennoù al livioù e oa ar pep diaesañ.

Berzh bras a eure ijinadenn Aloys Senefelder e metoù ar voullerien. Pa voe anv a voullañ skeudennoù evit ar c'henwerzh dre vras ec'h ijinjont dilezel ar mein ha tresañ war ur follenn e mezell pe e metal, a lakaer greunenn enni gant poultr maen-poeñs evit ma talc'hfe an halioù. Dizale e verzas ar voullerien e oa emsavoc'h rodellañ ar follennoù-se en-dro d'ur granenn eget o lezel a-blad ; e-lec'h lakaat gwaskañ an tresadennoù war ar follennoù a-blad e voent lakaet da dremen etre div granenn, ar pezh a oa buanoc'h a-galz. Pa savas kudennoù evit moullañ war skoroù diaes evel ar paper greunek, ar [[kartoñs|c'harton]] pe ar metal e voe ouzhpennet un trede kranenn, gwisket gant ul lien kaoutchouget evit aesaat tremen al liv eus ar follenn mezell pe vetal d'ar paper. ''Offset'' ("treuzkas") a reer eus ar mekanik teirc'hranennek-se, peogwir e vez treuzkaset al liv eus ur follenn d'ar paper dre ur gwiskad kaoutchoug.

En eil hanterenn an {{XIXvet}} kantved e voe erlec'hiet ar maendreserezh ouzh an engravañ evit moullañ kartennoù a-vras hag evit an armeoù.

<gallery mode="packed" heights="220px">
Lithography press with map of Moosburg 02.jpg|Gwask evit moullañ kartennoù
Gubernie zachodnie krolestwo polskie 1902.jpg|Kartenn [[poloneg|bolonek]], 1902
Litography archive of the Bayerisches Vermessungsamt.jpg|Mein maendreserezh diellaouet e [[München]]
Lithography machine in Bibliotheca Alexandrina.jpg|Mekanik maendresarezh e Levraoueg [[Aleksandria]]
</gallery>

==Maendreserezh a-vremañ==
[[File:Druckplatte offset negativ 01.jpg|thumb|upright 1.4|Ur blakenn savet dre urzhiataer]]
Arnevesaet eo bet teknik ar maendreserezh evit moullañ kementadoù bras a levrioù, kazetennoù, skritelloù ha pakadurioù liesdoare, koulz skridoù ha skeudennoù warno.

War al [[luc'hskeudennerezh]] ez eo diazezet ar maendreserezh dre ''offset'' bremañ.
Follennoù gwevn aluminiom, mezell (e PVC peurliesañ<ref>PVC (''PolyVinyl Chlorid'' e saozneg, "polikloridenn vinil" hervez TermOfis) : un doare [[plastik|mezell]], e zelun ([[Karbon|C]]<sub>2</sub>[[Hidrogen|H]]<sub>3</sub>[[Klor|Cl]])<sub>''n''</sub>, gant 500 <math>\le</math> ''n'' <math>\le</math> 1 500.</ref>) pe baper a implijer e-lec'h plakennoù maen kleiz. Broustet pe c'hreunennaet e vez ar follennoù-se ha gwisket gant ul livrizhenn luc'hgizidik.

Luc'hskeudennet e vez an teul a venner moullañ, ha ginenn al luc'hskeudenn-se a lakaer war ar gwiskad livrizhenn kent he lezel dindan gouloù [[uslimestra]] ; pa vez diskuliet al livrizhenn e tiskouez ginenn ar c'hinenn, da lavaret eo tu mat an teul. Goude-se e stager ar blankenn wevn-se ouzh unan eus kranennoù ur wask, rolloù a c'holo ar blankenn gant dour, a chom er rannoù didres hogen a vez argaset gant al livrizhenn. Da ziwezhañ e tremen ur roll-livañ karget a liv disgleborus na beg nemet ouzh livrizhenn an teul. Arabat eo moullañ an teul-se war-eeun war baper rak ginet e vefe ar skeudenn ha re c'hleb e vefe ar paper, neuze e lakaer an teul da dremen dre ur roll kaoutchouget : hennezh a skarzh an nemorant a zour hag a zastum al liv, a dreuzkas d'ar paper gant ur gwask unvan.

Bremañ e vez fardet gwaskoù ''offset'' a c'hall moullañ meur a blankenn war un dro, e liv ha war an daou du eus ar follenn baper, en ur wech hepken. Lod gwaskoù arnevez a voull war rolloù paper didroc'h e-lec'h war follennoù a-unanoù. Lod all c'hoazh a ver dizehan red an dour hag al livioù en ur naetaat ar rolloù a-hed al labour.

Abaoe dibenn an {{XXvet kantved}} avat e c'heller sevel teulioù skrid-ha-skeudenn gant un [[urzhiataer]] ha moullañ restroù er gêr. Mard eo ret tremen dre un ti-moullañ, evit ober ul levr da skouer, e c'hall ar mouller genel diwar ar restr ur ginenn evit fardañ ur blankenn ''offset'', hep implijout nep luc'hskeudenn neuze ; ur mouller aveet nevesoc'h c'hoazh a c'hall genel plankennoù war-eeun hep tremen dre nep ginenn.

==Maendresadennoù==
<gallery mode="packed" heights="180px">
Luigi Verardi after Dominico Ferri - Gaetano Donizetti - Carrefour de St Jean et Paul. Dans l'Opéra Marino Faliero.jpg|''Carrefour de St Jean et Paul'', Luigi Verardi, 1835
Histoire Ancienne.20.Alexandre et Diogène, G.6573(2).jpg|''Alexandre et Diogène'', Honoré Daumier, 1842-43
Franziska Schultze Love Spring.jpg|''Love Spring'', Franziska Schultze, ~1850
Charles Marion Russell - The Custer Fight (1903).jpg|''The Custer Fight'', Charles M. Russell, 1903
</gallery>

==Levrlennadur==
{{commonscat|Lithography}}
*{{fr}} Combier, Marc & Pesez, Yvette & al.. ''Encyclopédie de la chose imprimée''. Paris : Éditions Retz, 1999, pp. 277-279 {{ISBN|978-2-7256-1773-2}}
*{{fr}} Senefelder, Aloys. ''L'art de la lithographie''. Paris : Treutel & Würtz, 1819 • {{cite web|url=https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k130475f |title=En-linenn @ Gallica|accessdate=24 Gen 25}}
*{{fr}} Sousa, Jörgee de. ''La lithographie – Précis technique''. Paris : Technorama, 1990 {{ISBN|978-2-904918-10-0}}

==Liammoù diavaez==
*{{en}} {{cite web|url=https://www.stbarnabaspress.co.uk/lithography-printing/ |title=Lithographic printing @ St Barnabas Press|accessdate=24 Genver 25}}
*{{fr}} {{cite web|url=https://www.melpublisher.com/fr/techniques/details/8/la-lithographie |title=La lithographie @ MEL Publisher|accessdate=24 Genver 25}}
*{{fr}} {{cite web|url=https://www.pixartprinting.fr/blog/la-lithographie-comment-fonctionne/?srsltid=AfmBOoqDgUPxAsLfOrbIQkxo6zJPAgu1S8lOgPv3AhxJQeg8wPmHutur |title=La lithographie @ Pixartprinting|accessdate=24 Genver 25}}

==Notennoù==
{{daveoù}}
[[Rummad:Moullañ]]