Gwelet an tarzh evit Sifr Kaezar

[[Restr:Caesar substition cipher.png|thumb|Dilec'hiet eo bet pep lizherenn eus 3 flas]]
Er [[rinegouriezh]] e vez anv eus '''sifr Kaezar''' dre ma'z eo un doare da rinegañ ur skrid hag a veze implijet gant [[Caius Julius Caesar]] evit mont e darempred gant e jeneraled. Kuzhat a rae ster e skrid dre gemmañ al lizherennoù.<br>
E-lec'h pep lizherenn e lakaer ul lizherenn all bet kemeret un tamm pelloc'h hervez urzh al [[lizherenneg]]. Da skouer, mar dibaber an niver 3 evit an dilec'hiañ e vo erlec'hiet al lizherenn D (a zo 3 flas pelloc'h el lizherenneg) ouzh al lizherenn A, B a zeuio da vezañ E, hag all, betek Z a droio da K (el lizherenneg A B K D E).

Sifr Kaezar a c'hell bezañ implijet en ur reizhiad rinegañ luzietoc'h, evel [[Sifr Vigenère]]. En deiz a hiziv e c'hell bezañ lakaet da dalvezout c'hoazh e reizhiadoù luziek evel ROT13 ''(ROTate by 13 places)'' ma kemerer an 13{{vet}} lizherenn evit dilec'hiañ : A a dro da N, B da O, ''etc''.<br>
Evel an holl zoareoù rinegañ eeun diazezet war eilpennañ lec'h al lizherennoù e vez aes a-walc'h kavout an alc'hwez, kompren penaos ez a sifr Kaezar en-dro ha disrinegañ ar skridoù a ra gantañ. Ne zegas tamm surentez ebet evit ma chomfe kuzh ur skrid.

== Istor hag implij ==
[[Restr:Gaius_Julius_Caesar_(100-44_BC).JPG|thumb|Caius Julius Caesar]]
Tennañ a ra sifr Kaezar e anv diouzh Caius Julius Caesar, a implije al lizherennaoueg en ur zilec'hiañ al lizherennoù eus 3 flas. Hervez [[Suetonius]] ez implije an doare rinegañ-mañ evit kuzhat ster al lizheroù a gase d'e jeneraled. Caesar eo an den kentañ bet meneget evit implijout an doare-mañ da rinegañ skridoù, met doareoù all a oa bet implijet abretoc'h.
{{Quotation|''Bep tro m'en deveze ezhomm da lavaret un dra a ranke chom kuzh e skrive ul lizher rineget, en ur gemmañ urzh al lizherennoù evit ma ne vije ket komprenet ar gerioù. Mard en doa c'hoant unan bennak da zisrinegañ, kompren ar ster, e ranke eilpennañ gant al lizherenn a oa pevar flas pelloc'h el lizherenneg, da lavaret eo D evit A hag er memes doare evit ar re all''|Suetonius, ''TRANQVILII VITA DIVI IVLI', 56<ref>{{la}} {{cite web|url=http://www.thelatinlibrary.com/suetonius/suet.caesar.html#56 |title=En-linenn|accessdate=15 Here 2021}}</ref>}}

E niz [[Aogust (impalaer)|Augustus]] a reas ivez gant un doare rinegañ met dre zilec'hiañ al lizherennoù eus ur plas war-zu an tu dehoù, ha ne adkroge ket gant lizherenn gentañ al lizherenneg.
{{Quotation|''Pa skrive ul lizher rineget e skrive B e lec'h A, C e lec'h B ha heuliañ a rae evel-se evit al lizherennoù all, hag ober a rae gant AA e lec'h X.''|Suetonius, ''TRANQVILII VITA DIVI IVLI'', 88<ref>{{la}} {{cite web|url=http://www.thelatinlibrary.com/suetonius/suet.caesar.html#88 |title=En-linenn|accessdate=15 Here 2021}}</ref>}}

Testenioù a ra anv eus doareoù luzietoc'h bet implijet gant Julius Caesar. Menegiñ a ra ar skrivagner [[Aulus Gellius]] ul levr rinegañ aet da goll bremañ :
{{Quotation|''Savet ez eus bet ul levr ijinus gant ar yezhadurour Probus diwar-benn ster kuzh al lizherennoù a veze implijet gant Caesar en e lizheroù.''|[[Aulus Gellius]], ''NOCTES ATTICAE'', XVII,9.1-5<ref>{{la}} {{cite web|url=https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Gellius/17*.html |title=En-linenn|accessdate=15 Here 2021}}</ref>}}

Ne ouezer ket en un doare asur hag-eñ e oa efedus sifr Kaezar d'ar mare-se. Bez' e oa moarvat, dreist-holl rak ar pep muiañ eus enebourien Caesar ne ouient ket lenn hag ar re all a grede moarvat e oa bet skrivet al lizheroù en ur yezh dianav dezho. Ne gaver roud ebet d'ar mare-se eus teknikoù meneget evit terriñ lizheroù rineget en un doare eeun evel-se. Ar re gentañ a zeu eus ar bed [[arabek]] en {{IXvet kantved}}, gant labourioù ar matematikour [[Al-Kindi]] (''c''. [[801]] – ''c''. [[873]]) diwar-benn dielfennadur stankter al lizherennoù en ur skrid.<br>
Ur sifr Kaezar a dalvoudegezh 1 a c’heller kavout ouzh kein ar ''[[mezuzah]]où'', a zo [[parch]]où ma skriv ar [[yuzevien]] un nebeud bommoù tennet eus an [[Torah]]. Implijet e vez ar sifr evit kuzhat anvioù o [[doue]]. Dont a ra ar c'hiz-se eus an amzerioù koshañ moarvat, pa ne oa ket aotreet ar yuzevien da gaout mezuzahoù. Emañ kuzhet anv o doue dindan al lizherennoù evel-se evit kas kuit nerzhioù an droug.<br>
En {{XIXvet kantved}} e veze kavet er c'hazetennoù kemennadennoù personel rineget en un doare ken eeun all. An istorour stadunanat [[David Kahn]] a venegas e [[1967]] lizheroù karantez bet embannet er gelaouenn ''The Times'' a oa kuzhet dindan sifr Kaezar.<br>
Betek ar bloaz [[1915]] ez eo bet implijet en arme [[Rusia]] e-lec'h reizhiadoù rinegañ a oa re ziaes d'ar soudarded diluziañ anezho, met aes-tre e oa d'an arbennigourien [[alaman]] diluziañ ster al lizheroù-se.<br>
Sifr Kaezar a gaver hiziv c'hoazh e c’hoarioù evit ar vugale.

Sifr Vigenère zo ur seurt sifr Kaezar, met dilec'hiet e vez al lizherennoù hervez un niver a blasoù disheñvel bep tro. Dre ober gant gerioù kuzh e termener talvoudegezh an dilec'hiadur-mañ. Mard eo ken hir ar gerioù kuzh hag ar gemennadenn rineget e teu da vezañ dic'hallus diluziañ ar ster keit ha ma n'anavezer ket ar gerioù kuzh. Pa vez berroc'h ar gerioù kuzh eget ar gemennadenn, evel « ''Complete Victory'' » (ar gerioù a veze implijet en arme ar c'hreisteiz e-kerz [[Brezel diabarzh Stadoù-Unanet Amerika]]) e c'heller terriñ ar reizhiad rinegañ dre zielfennañ peseurt lizherennoù a zeu en-dro ingal : dielfennadur ar stankter a reer eus an hentenn-se.<br>
E miz Ebrel [[2006]] e oa bet paket penn ar ''[[mafia]]'' e [[Sikilia]], [[Bernardo Provenzano]] ([[1933]]-[[2016]]), goude ma oa bet diluziet lizheroù a skrive gant un doare sifr Kaezar. Lakaat a rae Provenzano 4 e-lec'h A ha 5 e-lec'h B hag o kenderc'hel evel-se betek Z<ref>{{en}} Leyden, John. ''Mafia boss undone by clumsy crypto''. In : {{cite web|url=https://www.theregister.com/2006/04/19/mafia_don_clueless_crypto/ |title=''The Register'', 19/04/2006|accessdate=15 Here 2021}}</ref>.

== Mont en-dro ==
=== Lizherennel ===
An doare aesañ d'ober gant sifr Kaezar eo skrivañ al lizherenneg war div linenn disheñvel. Dilec'hiañ a reer lizherenneg an traoñ diouzh an niver a lizherennoù a zo bet dibabet evel alc'hwez. Amañ da skouer eo 3 war-zu an tu kleiz zo bet dibabet da alc'hwez.
{| class="wikitable" style="margin:auto;"
|- style="font-weight:bold;"
| align="right"|Skrid diazez||A||B||K||D||E||align="center"|F||align="center"|G||H||CH||C'H||align="center"|I||J||L||M||N||O||P||R||S||T||U||V||W||Y||Z
|-
| align="right"|'''Skrid rineget'''||D||E||F||G||H||CH||C'H||align="center"|I||align="center"|J||align="center"|L||M||N||O||P||R||S||T||U||V||W||Y||Z||A||B||K
|}
Pa vez rineget ar skrid e seller ouzh pep lizherenn eus ar skrid el linenn diazez ha skrivañ a reer en he flas al lizherenn a zo dindan el linenn rineget.

Evit diluziañ ar skrid e reer ar c'hontrol, evel er skouer-mañ :
{| class="wikitable" style="margin:auto;"
|- style="font-weight:bold;"
| align="right"|Skrid rineget||C'H||S||U||W||S||K|| ||T||H||O||O||,||C'H||S||U||W||S||K|| ||C'H||A||H||O||O
|-
| align="right"|'''Skrid diazez'''||align="center"|G||O||R||T||O||Z|| ||P||E||L||L||,||align="center"|G||O||R||T||O||Z|| ||align="center"|G||W||E||L||L
|}

=== Jedoniel ===
Ar rinegañ a c'hell bezañ skrivet dre ober gant jedoniezh modulek. Ret eo treuzfurmiñ pep lizherenn en un niver, en ur heuliañ ar stumm-mañ : A=0, B=1, . . . Z=25.<br>
Rinegañ ul lizherenn <math>x</math> gant un dilec'hiadur <math>n</math> a vez deskrivet en doare matematikel evel
: <math>E_n(x) = (x + n) \mod {26}.</math> 
An disrinegañ a vo
: <math>D_n(x) = (x - n) \mod {26}.</math> 
Etre 0 ha 25 emañ alc'hwez an dilec'hiañ er skouer bet roet amañ a-us. Mar ne vefe ket bet <math>x+n</math> pe <math>x-n</math> etre 0 ha 25, e vefe bet ret tennañ pe sammañ 26.
*Ar memes dilec'hiadenn a gaver hed a-hed ar skrid. Un eilpennadenn ''unlizherennek'' eo neuze ; un eilpennadenn ''lieslizherennek'' e vije bet mar bije bet talvoudegezhioù disheñvel er rinegañ.

== Terriñ sifr Kaezar ==
Aes a-walc'h eo terriñ ur gemennadenn kuzhet dindan sifr Kaezar. Daou zegouezh a c'heller kaout :
# gouzout pe zivinout a reer ez eus bet implijet ur reizhiad rinegañ dre eilpennañ lizherennoù, met hep gouzout dre ret ha sifr Kaezar eo ;
# gouzout a reer ez eo bet implijet sifr Kaezar, met hep gouzout talvoudegezh an alc'hwez.
;1. Klask ar sifradur
En degouezh kentañ e ranker ober gant un dielfennadur stankter pe glask ar gerioù anatañ. D'ar mare-se e vo merzet ez eo bet diblaset ingal al lizherennoù hervez ar memes niver a blasoù, ha sklaer e teu da vezañ neuze ez eus bet graet gant sifr Kaezar evit rinegañ ar skrid.<br>
Ret eo neuze dielfennañ pet gwech e c'hoarvez al lizherenn-mañ-lizherenn er skrid, ha penaos e vezont lec'hiet. Sevel a reer un tresenn a ziskouez pet gwech e c'hoarvez pep lizherenn er skrid kuzh, ha keñveriañ a reer an dresenn-se ouzh unan all a ziskouez pegen alies e teu al lizherennoù en ur skrid kemeret da zave. Dre geñveriañ an div dresenn ez eo aes a-walc'h divinout ul lodenn eus al lizherennoù. « E » da skouer a vez kalz stankoc'h e brezhoneg eget forzh pe lizherenn all. « A » a zeu en-dro alies-tre ivez, met n'eo ket ken stank hag al lizherenn « E ». Mar gweler ar memes lizherennoù kichen-ha-kichen meur a wech ez eus chañsoù bras e vefe pe « nn » pe « ll » met an div lizherenn diwezhañ-mañ ne zeuont ket ken alies hag ar re gentañ. Ur wech ma'z eus bet divinet ul lizherenn e vez aes kavet an alc'hwez a roio pet gwech ez eo bet dilec'hiet pep lizherenn. Un urzhiataer a raio al labour buanoc'h c'hoazh dre un [[arnodenn χ² Pearson]].
;2. Klask talvoudegezh an dilec'hiañ
En eil degouezh e ouzer ne c'hell ul lizherenn bezañ dilec'het nemet 26 gwech. N'eus nemet klask an holl anezho. ''Tagadenn dre nerzh'' a raer eus an hentenn-se. An doare aesañ eo kemer un nebeud gerioù eus ar skrid, o lakaat en un daolenn, ha gwelet an holl zilec'hiadurioù a c'hall bezañ betek ma teufe war wel gerioù hag o deus un dalvoudegezh bennak, evel en daolenn amañ dindan. Er pevare renkennad e teu an diskoulm war wel :
{| class="wikitable" style="margin:auto; text-align:center;"
|-
! Dilec'hiadur
| 0 || 1 || 2 || 3 ||style="background-color:#9dff89| '''4''' || 5 || 6 ||  <span style="font-size:2em;">...</span> || 23 || 24 || 25
|-
! Danvez skrid
| <kbd>Mjpa Vmudpm</kbd> || <kbd>Nlrb Wnvern</kbd> || <kbd>Omsk Yowfso</kbd> || <kbd>Pntd Zpygtp</kbd> ||style="background-color:#9dff89| <kbd>'''Roue Arzhur'''</kbd> || <kbd>Spvf Bsachvs</kbd> || <kbd>Trwg Ktbc’hwt</kbd> ||  <span style="font-size:2em;">...</span> || <kbd>Jc’hny Tjsbnj</kbd> || <kbd>Lioz Ultkol</kbd> || <kbd>Mjpa Vmudpm</kbd>
|}
Un doare all eo skrivañ al lizherenneg e stumm bannoù war bandennoù paper. Pep bandenn a lakaer war ar bomm da ziluziañ en ur c'holeiñ pep lizherenn eus ar skrid-se gant ar memes lizherenn skrivet war ar vandenn baper. Dont a ray ar skrid diluziet war wel un tu bennak a-us pe dindan ar skrid kuzh.

== Levrlennadur ==
*{{en}} Kahn, David. ''The Codebreakers – The Comprehensive History of Secret Communication from Ancient Times to the Internet''. New York : Scribner, 1996 {{ISBN|978-0-684-83130-5}}

== Notennoù ha daveoù ==
{{Daveoù}}

[[Rummad:Matematik]]
[[Rummad:Algoritmoù kriptografiezh]]