Gwelet an tarzh evit Tizh

[[Restr:Peregrine off White Cliffs, Dover.jpg|thumb|Falc'hun pirc'hirin<br>''(Falco peregrinus)''<br>Herrekañ loen war an Douar<br>108,05 m/s (389 km/h)]]
'''Tizh''' a reer er [[fiñvoniezh]] eus ar c'hementad a [[buanded (fizik)|vuanded]] a zo gant un draezenn, da lavarout eo eus feur ar c'hemm en e lec'hiadur [[sturiadell (fizik)|sturiadel]] en [[egor]], hep kemer e kont na stur na ster roud an draezenn.<br>
Ur [[mentenn skeuliadel|ventenn skeuliadel]] eo an tizh peogwir eo dizalc'h diouzh roud an draezenn en egor, a zo sturiadel evel an [[nerzh]] pe ar vuanded.
*Er fiñvoniezh e tiforc'her ''tizh'' diouzh ''buanded'' : n'eus na stur na ster da dizh un draezenn, ur c'hementad hepken zo dezhañ, evel ar [[gwrezverk]] pe ar [[gwask (fizik)|gwask]] ; ur stur (''e.g.'' ul linenn [[Norzh]]-[[Su]]) hag ur ster (''e.g.'' war-du ar Su) zo da vuanded un draezenn ouzhpenn he zizh.

''Tizh keitat'' un draezenn eo an hed diskaret ganti rannet dre badelezh he fiñvadenn ; ''tizh predel'' a reer eus he zizh keitad pa dosta ar pad da vann.

Evit [[jedoniezh|jediñ]] tizh un draezenn e ranner [[hirder]] he hentad dre an [[amzer]] a laka evit mont eus an eil penn d'egile. Ar [[metr]] dre [[eilenn]] (aroueziet '''m/s''' pe '''m·s<sup>−1</sup>''') eo unanenn an tizh hervez erbedadennoù an [[Reizhiad unanennoù etrebroadel|SI]]; da skouer : 27,77&nbsp;m/s eo tizh ur [[karbed|c'harbed]] a laka un eurvezh da ziskar 100&nbsp;km (10<sup>5</sup> m ÷ 3600 s). Ul lieskement eus an unanenn-se eo a vez implijet war ar pemdez avat : ar c'hilometr dre eur (km/h, da lavarout eo 1&nbsp;000 m/3&nbsp;600 s) ; kentoc'h eget merkañ 2,77&nbsp;m/s, [[odometr]] ur [[karr-tan|c'harr-tan]] a ziskouezo 100&nbsp;km/h eta.

Bevennet gant arlakadenn ar [[keñverelezh arbennik|geñverelezh arbennik]] [[Albert Einstein]] eo skalfad an tizh, en em astenn eus 0&nbsp;m/s (an difiñv) betek 299&nbsp;792&nbsp;458&nbsp;m/s ([[tizh ar gouloù]] er [[goullo (fizik)|peurc'houllo]]) ; ''[[herr (fizik)|herr]]'' eo anv an tizh er fizik keñverel.

==Termenadur==
[[Restr:Galileo Galilei 2.jpg|thumb|[[Galileo Galilei]], gant [[Domenico Tintoretto]], ''c.'' [[1606]]]]
Ar fizikour [[italian]] [[Galileo Galilei]] ([[1564]]-[[1642]]) a vuzulias hag a geñverias an amzer a lakae div draezenn disheñvel evit mont eus un eil lec'h d'ul lec'h all, ar pezh a c'hallas termeniñ dre ar gevatalenn :
:<math>\text{tizh keitat} = \frac{\text{hentad}}{\text{amzer}}</math>
Galileo Galilei e voe ar [[skiant]]our kentañ o krediñ rannañ ur ventenn dre ur ventenn all zisheñvel, pa grede da ouizieien e amzer e oa ken sod hag ouzhpennañ troatadoù da eurvezhioù.<br>
Pa jeder an tizh keitat neuze e lezer a-gostez argemmoù an tizh e-keit ha ma fiñv an draezenn, da lavarout eo an tizhoù predel. Da skouer :
*Ur c'harbed a ya eus ul lec'h A betek ul lec'h B, 100&nbsp;km an hed etrezo. A-hed an amzer e red ar c'harbed da 100&nbsp;km/h. Kevatal eo an tizh keitat, 100&nbsp;km/h, d'an tizh predel en degouezh-se.
*An hevelep karbed a red eus A betek B, da 100&nbsp;km/h bepred, gant un ehan a 15 munutenn e-kerzh ar veaj. Kemmet eo an traoù en degouezh-se : 80&nbsp;km/h eo an tizh keitat, ha 100&nbsp;km/h eo an daou dizh predel – mar lezer a-gostez an amzer rekis da dizhout 100&nbsp;km/h (ar [[c'hwimm (fizik)|c'hwimm]] eo, a jeder e <math>\text{n}</math> m/s²) hag an amzer rekis da dizhout an difiñv (ar gorrekadur, da lavarout eo ar c'hwimm leiel <math>\text{-n}</math> m/s²).

A-c'houde labourioù ar [[matematik]]our [[alaman]] [[Gottfried Leibniz]] ([[1646]]-[[1716]]) war ar [[jediñ argemmek]] e c'hallas ar matematikour [[gall]] [[Pierre Varignon]] ([[1654]]-[[1722]]) termeniñ an tizh predel evel un hed peuznull rannet dre ur predad peuznull dre ar gevatalenn :
:<math>\text{tizh predel} = \frac{dh}{da}</math>&nbsp;,&nbsp;m'emañ <math>\text{h}</math> evit an hed hag <math>\text{a}</math> evit an amzer.

==Tizh linennek ha tizh a-spin==
[[Restr:Cercle tangente rayon.svg|thumb|Un eeunenn a-spin ouzh ur c'helc'h]]
''Tizh linennek'' a reer eus ar c'hementad a vetradoù a vez diskaret dre eilenn gant un draezenn o fiñval a-hed ul linenn eeun pe get, evel un hent etre div gêr.<br>
''Tizh a-spin'' a reer eus tizh linennek un draezenn o fiñval war trohed ur [[kelc'h|c'helc'h]].

Mar lakafemp ur [[kantenn (mentoniezh)|gantenn]] 1 m he skin <math>\text{s}</math> da dreiñ tro-dro d'he c'hreiz gant un tizh linennek digemm – 1 dro dre eilenn, da skouer – ha mar sellfemp ouzh ur poent A war trohed ar gantenn hag ouzh ur poent B lec'hiet war hanter ar skin e kavfemp ez eo hiroc'h hent A eget hent B :
*hirder hent A = <math>2\pi s = 6,28 \text{ } \text{m} \,</math> ; 6,28&nbsp;m/s e vefe tizh A bep tro neuze, da lavarout eo 22,6&nbsp;km/h ;
*hirder hent B = <math>2\pi s/2 = 3,14 \text{ } \text{m} \,</math> ; 3,14&nbsp;m/s (11,3&nbsp;km/h) e vefe tizh B bep tro neuze.
Div wech buanoc'h eget A e trofe B ; ha mard arsellfemp ur poent C lec'hiet 1&nbsp;mm diouzh ar c'hreiz ? <math>2\pi s/1000 = 0,00628 \text{ } \text{m} \,</math> e vefe hirder e hent, neuze e vefe 0,00628&nbsp;m/s e dizh (0,0226&nbsp;km/h, 22,6 metr bep eurvezh). Difiñv e vez kreiz ur gantenn a lakaer da dreiñ, ha seul vuioc'h e pellaer diouzh ar c'hreiz, seul vrasoc'h e vez an tizh.

''Tizh a-spin'' a reer eus an tizh-se abalamour m'eo stur ar fiñv a-spin gant trohed ar gantenn.<br>
Disheñvel eo tizh pep poent diouzh hini pep poent all ha n'emañ ket war an hevelep kelc'h, hogen un niver hepken a droioù dre eilenn zo gant an holl boentoù ; aesoc'h neuze eo muzuliañ ha kementadiñ tizh un draezenn [[kelc'h]]iek dre gelc'htroioù dre eilenn (pe dre vunutenn, dre eur).

''Buanded a-spin'' eo an termen a zere pa vez sturiet troiad un draezenn ; mentenn ar ''vuanded'' a-spin eo an ''tizh'' a-spin neuze.<br>
Seul vrasoc'h ar vuanded a-spin (kelc'htorioù/eilenn), seul vrasoc'h ivez an tizh a-spin (m/s) ; seul vrasoc'h skin ar c'helc'h, seul vrasoc'h ivez tizh a-spin e drohed.<br>
Kement-se a vez lakaet e pleustr evit diskouez tizh linennek ur c'harr war an hent : muzuliet e vez trohed ur rod ha lieskementet dre an niver a droioù dre eilenn, alese an tizh diskouezet e km/h ; seul vrasoc'h ar rod, seul nebeutoc'h a droioù evit diskar 1&nbsp;km.

==Unanennoù an tizh==
Ar '''m/s''' eo unanenn ofisiel an SI, hogen unanennoù all a vez war implij war an dachenn etrebroadel.
*Er [[merdeadurezh|verdeadurezh]] hag en [[nijerezh]] : ar [[skoulm]] – 1 skoulm = 0,514444&nbsp;m/s = 1,609344&nbsp;km/h
*En nijerezh hepken : ar [[Niver Mach|Mach]] – Mach 1 = tizh ar [[son]] en [[aer]] sec'h, da live keitat ar mor ha pa vez 20&nbsp;°C ar gwreverk = 343&nbsp;m/s = 1&nbsp;234,80&nbsp;km/h<ref>Diouzh an endro eo tizh ar son en aer.</ref>

==Skalfad an tizhoù==
[[Restr:Pangea animation 03.gif|thumb|[[Dilec'hiadur ar c'hevandiroù]] : 3,6 x 10<sup>-9</sup> m/s d'ar buanañ (3,6 cm dre vloaz)]]
[[Restr:2009-cheetah-sprint.jpg|thumb|Gwepard ''(Acinonyx jubatus)'', herrekañ loen war an douar : 31,94 m/s (115 km/h)]]
Setu amañ un nebeud tizhoù keitat a zo bet muzuliet dre ar bed – war-eeun, dre jediñ pe dre vrasjediñ. E '''druz''' emañ an talvoudegezhioù rik.
{| class="mw-datatable "
|-
! !! m/s !! km/h !! Evezhiadennoù
|-
| [[Dilec'hiadur ar c'hevandiroù]] || 0,0000000036 || 3,6 x 10<sup>−12</sup>|| War-dro 3,6&nbsp;cm bep bloaz, hervez al lec'h.
|-
| [[Melc'hwed-krogennek|Maligorn]] ''(Helix aspersa)'' || 0,013 || 0,05 || 5,8 m d'an eur ; Herrekañ maligorn.<ref name="CTT">{{es}} Franz Rey, Julia Rodríguez, Jahel Sanzalazar, ''Campeones todo terreno: los animales más rápidos'', Elsa, 1998 [https://books.google.fr/books/about/Campeones_todo_terreno.html?id=prgPjwEACAAJ&redir_esc=y ''Google Books'']</ref>
|-
| Den o kerzhout || 1,25 || 4,5<ref>{{fr}} [http://www.cchst.ca/oshanswers/psychosocial/walking.html ''CCHST'']</ref> || Keitad uhel. 
|-
| Den war [[marc'h-houarn|varc'h-houarn]] || 4,5 || 16,2 || Diouzh an den, an dachenn, ar benveg ha liv an amzer.
|-
| Uhelañ tizh aotreet war an hentoù boutin gall || '''25''' || 90 ||
|-
| Reder a-vicher || '''10,43''' || 37,58 || {{Jamaika}} – [[Usain Bolt]], kampionad ar bed, [[Berlin]], [[2009]].
|-
| [[Pignerez]] || '''16.7''' || 60,12 || {{Taiwan}} – [[Skraber-oabl]] [[Taipei 101]], 1&nbsp;002 m/mn.
|-
| Uhelañ tizh aotreet war an hentoù-tizh gall || '''30,55''' || 110 ||
|-
| Gwepard ''(Acinonyx jubatus) || '''31,94''' || 115 || Herrekañ loen war an douar.<ref name="CTT" />
|-
| [[Skeuliad Beaufort|Korventenn]] || '''33''' || 118,8 || Nerzh 12 Beaufort e-pad 60 eilenn da nebeutañ.
|-
| [[Rikin|Rinkin mako]] ''(Isurus oxyrhinchus)'' || '''34,44''' || 124 || Herrekañ loen er [[mor]].<ref name="CTT" />
|-
| Uhelañ tizh aotreet war ar gourhentoù gall || '''36,11''' || 130 ||
|-
| Uhelañ tizh dre nerzh un den || '''37,02''' || 133,284 || {{Kanada}} – Sam Whittingham, 2009, war ur [[marc'h-houarn-gourvez]]<ref>{{en}} [http://www.wisil.recumbents.com/wisil/whpsc2009/results.htm ''WHPSC2009'']</ref>
|-
| [[Falc'hun pirc'hirin]] ''(Falco peregrinus)'' || '''108,05''' || 389 || Herrekañ loen en aer ha war an [[Douar (planedenn)|Douar]].<ref name ="CTT" />
|-
| ''Spirit of Australia'', Ken Warby || '''141,97''' || 511,11 || {{Aostralia}} – Herrekañ [[bag]], [[1978]]<ref>{{en}} [http://www.solarnavigator.net/spirit_of_australia.htm ''Spirit of Australia'']</ref>.
|-
| Cessna Citation X+ || '''271,66''' || 978 || {{SUA}} – Mach 0.79 ; herrekañ [[nijerez]] nann milourel<ref>{{en}} [https://web.archive.org/web/20170617184151/http://cessna.txtav.com/-/media/cessna/files/citation/xplus/xplus_productcard.ashx ''Cessna'']</ref>.
|-
| [[Tizh ar son]] en aer sec'h, war live ar mor, 20&nbsp;°C || '''343''' || 1&nbsp;234,8 || Termenadur Mach 1<ref>Ar fizikour [[aostrian]] [[Ernst Mach|Ernst Waldfried Josef Wenzel Mach]] ([[1838]][[1916]]) a dermenas ar ventenn-se, a zistager /'maχ/, "Mac'h".</ref>.
|-
| Lockheed SR-71 Blackbird || '''984''' || 3&nbsp;529,6 || {{SUA}} – Mach 3,3 ; Herrekañ nijerez er bed<ref>{{en}} [http://www.migflug.com/jetflights/the-10-fastest-aircraft-in-the-world.html ''MiGFlug'']</ref>. 
|-
| [[Egorvulzun]] ''Endeavour'' OV-105 || '''7&nbsp;741,6''' || 27&nbsp;870 || {{SUA}} – Resped : [[1992]]-[[2011]]<ref>{{en}} [https://web.archive.org/web/20170520114900/https://www.nasa.gov/centers/kennedy/shuttleoperations/orbiters/endeavour-info.html''NASA'']</ref>.
|-
| Tizh c'hweladur an [[Douar (planedenn)|Douar]] || '''465,1''' || 1&nbsp;674,36 || Er [[keheder|c'heheder]].
|-
| Tizh amestezel an Douar tro-dro d'an [[Heol]] || '''29&nbsp;783''' || 107&nbsp;218,8 || Etre 29&nbsp;291&nbsp;m/s ha 31&nbsp;287&nbsp;m/s.
|-
| [[Sonterez egor|Sonterezioù egor]] ''Helios-A'' hag ''Helios-B'' || '''70&nbsp;220''' || 252&nbsp;792 || {{Alamagn}} & {{SUA}} – O treiñ tro-dro d'an Heol, [[1974]]-[[1976]]<ref>{{en}} WILKINSON John, ''New Eyes on the Sun: A Guide to Satellite Images and Amateur Observation'', Springer,2012 {{ISBN|978-3-6422-2838-4}}</ref>.
|-
| Tizh ar gouloù er peurc'houllo || '''299&nbsp;792&nbsp;458''' || 1&nbsp;079&nbsp;252&nbsp;848 || Tizh uhelañ en [[hollved]] anavezet.
|-
|}
<gallery mode="packed" heights="180px">
Restr:Isurus oxyrinchus by mark conlin2.JPG|Rinkin mako ''(Isurus oxyrhinchus)''<br>Herrekañ loen er mor<br>34,44&nbsp;m/s (124&nbsp;km/h)
Restr:De VeloX 3.jpg|Ur [[marc'h-houarn-gourvez]]<br>karennet evit ar c'hevezadegoù<br>37,02&nbsp;m/s (133,3&nbsp;km/h)
Restr:SpiritOfAustraliaModelBloweringDam.jpg|''Spirit of Australia''<br>Herrekañ bag ar bed<br>141,97&nbsp;m/s (511,11&nbsp;km/h)
Restr:Sr71 1.jpg|[[Lockheed SR-71 Blackbird]]<br>Herrekañ nijerez ar bed<br>980,4&nbsp;m/s (3&nbsp;529,6&nbsp;km/h)
</gallery>
<gallery mode="packed" heights="180px">
Restr:8.5 Mach rocket sled 030430.jpg|Herrekañ karrbed war an douar<br>Mach 8,5 = 2&nbsp;868,05&nbsp;m/s (10&nbsp;324,98&nbsp;km/h)<br><small>Stlejell-fuc'hell,[[US Air Force]], [[2003]]</small>
Restr:Space Shuttle Endeavour Lands at the Kennedy Space Center on July 31st, 2009..jpg|An egorvulzun ''Endeavour''<br>7&nbsp;741,6&nbsp;m/s (27&nbsp;870&nbsp;km/h)
</gallery>

==Notennoù==
{{Daveoù|bannoù = 3}}

{{Porched an treuzdougerezh}}
{{Porched|Fizik}}

[[Rummad:Fizik]]
[[Rummad:Kementadoù ar fizik]]