Gwelet an tarzh evit Tre ha lanv

{| class="infobox"
|-
{{Infobox/Titl|Lanv ha tre|aacbec|talbenn default|000}}
|- bgcolor="#f2f2f2"
! style="text-align:center;"| Tre ha lanv e Bae Fundy, Nova Scotia, Kanada
|-
| [[File:Bay of Fundy - Tide Out.jpg|260px|center]]
|-
| style="text-align:center;"| Izelvor goude an tre
|-
| [[File:Bay of Fundy - Tide In.jpg|260px|center]]
|-
| style="text-align:center;"| Uhelvor goude al lanv
|}
'''Tre ha lanv''' a reer er moroniezh eus ar mareoù-mor, da lavaret eo fiñvoù ar [[mor]]ioù hag ar [[meurvor]]ioù dindan levezon dedennerezh an [[Heol]] hag al [[Loar]], dindan levezon an nerzhioù inertiezh a zeu diwar troiadur an [[Douar (planedenn)|Douar]] tro-dro da greizenn-dolz ar reizhiadoù Douar-Heol ha Douar-Loar, ha dindan levezon troiadur an Douar war e ahel.

Ar mareoù-mor zo un anadenn a weler war aodoù an holl vorioù bras pa zeu ul luskelladur etre o live uhelañ hag o live izelañ e-doug un devezh-Loar hepken, da lavaret eo 24 eurvezh ha 50 [[munut|munutenn]].

An '''tre''' eo lusk live ar mor pan a war-draoñ div wech en deiz (unan hepken er [[Meurvor Habask]]). Goude dezhañ bezañ bet en e izelañ e paouez ar mor da ziskenn ; kerkent e krog da sevel en-dro : al lanv eo a-nevez neuze. Pa zeu an tre e vez [[kasenn]]où a c'hell bezañ kreñv e lec'hioù strishaet evel an [[aber]]ioù hag etre an [[enez|inizi]] hag ar c'herreg. Un dañjer bras eo evit an neuñvierien, ar [[bag|bigi]] bihan hag [[lestr|listri]] hep nerzh poulzerezh kreñv a-walc'h.

Al '''lanv''' eo lusk live ar mor pa zeu war-grec'h bemdez, pe div wech en deiz a-wezhioù. Goude dezhañ bezañ bet en e uhelañ e paouez da sevel ; kerkent e krog da ziskenn en-dro : an tre a vez a-nevez neuze.

Pa vez loar nevez pe loargann, eleze pa vez al Loar, an Douar hag an Heol war un ahel hepken, e vez sammet o nerzhioù dedennañ, ar pezh a zegas mareoù-mor bras : uhel e sav ar mor. Tro-dro da [[kedez|gedezioù]] miz Meurzh ha miz Gwengolo e c'hoarvez bep bloaz.<br>
En enep, pa vez loargresk pe ziskarloar, da lavaret eo pa vez an ahel Heol-Douar a-serzh d'an ahel Douar-Loar, e vez mareoù-mor bihan : bihan eo an diforc'h a live etre ar mor uhelañ hag an hini izelañ. Tro-dro da c'hoursavioù-heol miz Mezheven ha miz Gwengolo e c'hoarvez bep bloaz.

== Geriaoueg ==
*''Aod vev'' (b./g.) : ar rann eus ribl ar mor a vez goloet gant al lanv ha dizoloet gant an tre da bep mare-mor.
*''Chal'' (g.) : al lanv e [[gwenedeg]].
*''[[Daere]]'' (g.), ''dazre'' (g.) : an [[izelvor]], a vez pan eo echu an tre ; goude-se e kresk live ar mor war an aodoù en-dro.
*''Dichal'' (g.) : an tre e gwenedeg.
*''[[Gourlen]]'' (g.) : an [[uhelvor]], eleze pan eo echu al lanv ; goude-se e tigresk live ar mor war an aodoù en-dro.
*''Lanvre'' (g.), ''heled'' (g.) : ampled ur mare-mor en ul lec'h, da lavaret eo an diforc'h a live etre an uhelvor hag an izelvor a oa en e raok pe a zo war e lerc'h ; betek 12 [[metr]] e sav e [[Mor Breizh]], endra chom dindan 0,5 metr er [[Mor Kreizdouar]]. Gant ar ger ''lanvre'' e reer ivez evit merkañ liveoù uhelañ hag izelañ ar mareoù-mor e-pad ur prantad resis<ref>{{en}} {{fr}} {{cite web|url=https://www.iso.org/obp/ui#iso:std:iso:772:ed-5:v1:fr |title=Reolad ISO 772:2011|accessdate=10 Ebr 24}}</ref>.
*''Mare(-mor)'' (g.) : lusk an tre hag al lanv ; amprestet eo bet ar ger ''mare'' digant ar [[galleg]] ''marée'', eus ''mer'', "mor". Ledanaet eo bet e ster evit ur prantad hir pe verr.
*''Marvor'' (g.) : mare-mor gwan.
*''Morad'' (g.) : mare-mor ; implijet e vez ivez evit ar prantad amzer mac'h a ar bagoù-pesketa er mor.
*''Reverzhi'' (b.) : mare-mor kreñv.

== Orin ar c'hoarvoud ==
{| class="infobox"
|-
| [[Restr:Pływy morskie.svg|300px]]
----
|-
|
:A. Mare-mor kreñvañ : Loar a-eeun gant an Heol
:B. Mare-mor gwanañ : Loar a-skwer gant an Heol
#Heol
#Douar
#Loar
#Dedennerezh an Heol
#Dedennerezh  al Loar
|}
En abeg da zistummadur ar meurvorioù dindan nerzh dedennañ an Heol hag al Loar e vez tre ha lanv. Disheñvel eo ar mareoù-mor hervez al lec'h ma c'hoarvezont war an Douar : seul dostoc'h e vezer d'ar [[keheder|c'heheder]], seul vihanoc'h e vez an diforc'h etre live izelañ ha live uhelañ ar mor. Disheñvel ivez e vez ar mareoù-mor hervez lec'hiadur al Loar e-keñver an Heol : en o bihanañ e vezont pa vez al Loar a-skwer gant an Heol, hag en o c'hreñvañ pa vez a-eeun gantañ.

E [[koskoriad an Heol]], an holl blanedennoù a dro tro-dro d'an Heol ha desachet e vezont gantañ dre lezenn [[fizik]]el ar [[gravitadur|gravitadur hollvedel]], bet prouet gant [[Isaac Newton]] er bloaz [[1687]] : daou [[korf-egor|gorf-egor]] bennak a zesach an eil egile gant un nerzh hag a zo kenfeuriek ouzh o [[mas|zolz]] hag ouzh karrez an hed a zo etrezo ; neuze, seul vrasoc'h an daou gorf ha seul verroc'h an hed etrezo, seul greñvoc'h an nerzh dedennañ. Heverk e vez efed an nerzh-se war zanvezioù distummadus evel dourioù morioù ha meurvorioù an Douar.

Tolzennek-tre eo an Heol, ha tost a-walc'h d'an Douar ({{formatnum:149597870}} km), neuze ez eo kreñv e nerzh dedennañ war hor planedenn. Bihan eo al Loar, hogen tost-tost d'an Douar ({{formatnum:384400}} km, hed keitat), setu e wered war live ar morioù ivez. Dister eo gwered planedennoù all ar c'hoaskor dre ma'z int re bell e-keñver o zolz.

Ouzhpenn da gement-se e tro hor planedenn tro-dro da greiz ar gravitadur Douar-Loar ; 81 gwezh brasoc'h eget al Loar eo tolz an Douar, setu ez eo he c'hreizenn c'hraviter 81 gwezh tostoc'h d'he c'hreiz eget da greiz al Loar<ref>{{fr}} {{cite web|url=http://serge.bertorello.free.fr/astrophy/mouvements/mvmts11.html |title=''Les mouvements de la Terre''|accessdate=10 Ebr 24}}</ref> ha dre-se e c'houzañv an Douar un nerzh kreiztec'h he c'has a-vaez d'he c'helchtro. Daou nerzh neuze a laka ar mareoù-mor da c'hoarvezout war gorre an Douar : kemmesk nerzhioù dedennañ an Heol hag al Loar, hag an nerzh kreiztec'h a zeu diwar droiadur ar reizhiad Douar-Loar.

En abeg d'an nerzhioù-se e vez distummet gorre ar meurvorioù, a c'han daou vourled war an ahel Douar-Loar : koeñvet e vez ar morioù etre an Douar hag al Loar, hag en tu all ivez war an ahel ; brasoc'h e vez ar bourledoù pa vez an ahel Loar-Douar war an hevelep linenn hag an ahel Douar-Heol.

Strad ar morioù ha gorre an Douar a vez distummet ivez<ref>Bouin, 2002, p. 81.</ref> : disheñvel e vije an dremmvaoù mar ne vije ket eus nerzhioù dedennañ an Heol hag al Loar ; mareoù zo en [[atmosferenn|aergelc'h]] ivez, hogen hogos diwelus int. E gwirionez neuze, ar pezh a welomp war an aodoù eo an diforc'h etre mareoù pluskenn an Douar  ha re ar morioù.

Mareoù a vez e kement korf-egor ha heverenn a zo e koskoriad an Heol pa veont tost da gorfoù all : mareoù kreñv-kenañ zo war [[Io (loarenn)|Io]], al loarenn dostañ d'ar [[planedenn|blanedenn]] [[Yaou (planedenn)|Yaou]].

==Luskoù ar mareoù-mor==
===Rummatadur ar mareoù-mor hervez al lec'h===
Gant nerzh dedennañ an Heol hag al Loar e vez ganet gwagennoù mareoù-mor ; dre skignerezh ar gwagennoù-se e c'hoarvez tre ha lanv war an aodoù. Buan e vezont skignet pa vez don ar mor (war-dro 200 metr dre [[eilenn]] er [[Meurvor Atlantel]], eleze 720 km/eur), kalz gorrekoc'h er morioù bas (15 metr dre eilenn e Mor Breizh, da lavaret eo 54 km/eur). Diouzh tizh ar wagenn e vez eurioù ar mareoù-mor, ha neuze an dislank eurioù etrezo hervez al lec'h. En daolenn amañ a-is emañ an diforc'h etre daou borzh e Breizh : [[Pornizh]] ([[Liger-Atlantel|44]]) er Su ha Kankaven ([[Il-ha-Gwilen|35]]) en Norzh.
{| class="wikitable" style="margin:auto; text-align:center;"
|+ D'an 10 a viz Ebrel 2024
! !! [[Pornizh]]<ref>[https://maree.shom.fr/harbor/PORNIC/hlt/0?date=2024-04-09&utc=standard SHOM]</ref>  !! [[Kankaven]]<ref>[https://maree.shom.fr/harbor/CANCALE/hlt/0?date=2024-04-09&utc=standard SHOM]</ref>
|-
| '''Izelvor''' || 00:40 || 04:04
|-
| '''Uhelvor''' || 06:13 || 09:09
|-
| '''Izelvor''' || 13:00 || 16:28
|-
| '''Uhelvor''' || 18:25 || 21:28
|}
Arabat eo avat droukveskañ tizh skignerezh ar wagenn hag he "oad", eleze an dislank eurioù a zo etre ul lec'h war an Douar ha lec'h al Loar en [[egor]] : war-dro 36 eur goude al loargann eo an dislank-se e Breizh.

Diouzh lec'hiadur an aod, he stumm fizikel, ec'honder al lennad dour, donder ar mor, stumm e strad, hag all, e vez ampled ha mareadegezh ar mareoù-mor. Un diforc'h bras zo etre aodoù Mor Breizh, ma vez bras ar mareoù, hag ar Mor Kreizdouar, ma vez a-boan merzet an tre hag al lanv.
{| class="infobox"
|+ An doareoù luskoù er bed
| colspan="3"| [[File:Diurnal tide types map.jpg|350px]]
----
|-
| {{legend|#026630|Damzeiziek}}||{{legend|#f0e322|Deiziek}}||{{legend|#fe1a29|Kemmesket}}
|}

Pevar doare mareoù-mor zo bet termenet, hervez [[ledred]] ul lec'h ha stumm e aodoù.
*Mareoù-mor ''damzeizek'' : daou uhelvor ha daou izelvor a vez e-pad 24 eur 50 (1 deiz-Loar) ; damzeizek e vez ar mareoù-mor er Meurvor Atlantel hag e Breizh.
*Mareoù-mor ''damzeizek gant dizingalded deizek'' : daou uhelvor ha daou izelvor e-pad 1 deiz-Loar ivez, met disheñvel an uhelderioù a lanv da lanv hag a dre da dre ; e [[Meurvor Indez]] e c'hoarvezont.
*Mareoù-mor ''deizek'' : un uhelvor hag un izelvor e-pad 1 deiz-Loar ivez ; [[pleg-mor Finland]], [[Mor Baltel]], [[pleg-mor Mec'hiko]] ha [[Indez-Sina|Mor Indez-Sina]].
*Mareoù-mor ''kemmesk'' : a-hed ul loariad e vez mareoù-mor deizek en deroù hag a dro nebeut-ha-nebeut da reoù damzeizek gant dizingalded deizek ; [[Meurvor Habask]], [[Mor Adria]] ha [[Mor Egea]].
===Rummatadur ar mareoù-mor hervez an orin===
Diwar verniadur gwagennoù rummataet hervez o amzervezh hag o orin fizikel e c'hoarvez ar mareoù-mor. Tost da 12 eurvezh (mareoù-mor damzeizek) ha da 24 eurvezh (mareoù-mor deizek) eo amzervezhioù pennañ ; harmonikoù zo d'ar gwagennoù mareoù-se, anvet M2, S2, N2, K2 (damzeizek) ha O1, K1, P1, Q1 (deizek), an ampledoù o vezañ urzhiet war zigresk.<ref>Bouin, 2002, p. 82.</ref>.
[[File:05134jfHagonoy Town Proper Bulacan Landmarksfvf 37.jpg|thumb|upright 1.2|Reverzhi e Bulacan, [[Filipinez]] e [[2017]]]]
{| style="margin:auto; border:1px solid #aaa;" cellpadding="5px"
|+ '''Harmonikoù pennañ ar gwagennoù mareoù-mor'''
|- bgcolor="#8cf"
! Anv !! Orin !! Amzervezh !! Ampled
|- bgcolor="#add8e6"
! colspan="4"| Damzeizek
|-
| '''M2''' || Loar, pennañ || 12 eur 25 [[munutenn|mn]] || 100%
|- bgcolor="#f2f2f2"
| '''S2''' || Heol, pennañ || 12 eur 00 mn || 46,5%
|-
| '''N2''' || Loar, bras, elipsek || 12 eur 40 mn || 19,1%
|- bgcolor="#f2f2f2"
| '''K2''' || Deklinadur Loar-Heol || 12 eur 58 mn || 12,6%
|- bgcolor="#add8e6"
! colspan="4"| Deizek
|-
| '''K1''' || Deklinadur Loar-Heol || 12 eur 56 mn || 58,4%
|- bgcolor="#f2f2f2"
| '''O1''' || Loar, pennañ || 12 eur 49 mn || 41,5%
|-
| '''P1''' || Heol,pennañ || 12 eur 04 mn || 19,3%
|- bgcolor="#f2f2f2"
| '''Q1''' || Loar, bras, elipsek || 12 eur 52 mn || 7,9%
|}

==Lanvre==
[[File:Amfidromieen.JPG|thumb|upright 1.2|Tri foent amfidromek (1, 2, ha 3) zo e [[Mor an Hanternoz]]]]
An diforc'h a live etre an uhelvor hag an izelvor a oa en e raok pe a zo war e lerc'h eo al lanvre. Diwar ar ''mann douradurel'', da lavaret eo al live izelañ-holl a vez tizhet gant ur marvor en ul lec'h, e jeder uhelder ar mareoù-mor el lec'h-se.

Kemm-digemm dizehan eo al lanvre en ul lec'h, neuze ez eo kemm-digemm ivez an aod vev.

War-dro 1 metr eo al lanvre keitat er c'heinvor. Pa vezer tost d'an aodoù e c'hall bezañ etre 0 metr ha tremen 12 m, hervez tolzennad an dour ha stumm an aod. Brasoc'h e vez al lanvre pa vez an aod e stumm ur founilh. E Bae Fundy ([[Skos Nevez|Nova Scotia]]) ha Bae Ungava ([[Kebeg|Québec]]) e [[Kanada]] e vez al lanvreoù brasañ. Bras ivez e vezont e [[Mor Havren]] er [[Rouantelezh Unanet]] etre [[Bro-Saoz]] ha [[Kembre]] ; e Kankaven e vez ar re vrasañ e Breizh<ref>{{en}} {{cite web|url=https://tidesandcurrents.noaa.gov/faq.html#08 |title=''here are the highest tides?'' @ Tides & Currents|accessdate=10 Ebr 24}}</ref>. Er Mor Kreizdouar, er Mor Baltel hag er [[Mor Karib]] e c'hoarvez al lanvreoù bihanañ.

Ar moroniour [[aostralia]]n J. L. Davies en devoa kinniget e [[1964]] rummata endroioù an aodoù hervez o lanvre pa vez reverzhi<ref>{{en}} Davis, J. L.. ''A morphogenic approach to world shorelines''. In : {{cite web|url=https://www.schweizerbart.de/papers/zfg/detail/8/96126/A_morphogenic_approach_to_world_shorelines?af=crossref |title=''Zeitschrift fur Geomorphologie'', levrenn. 8,‎ 1964, pp. 127-142.|accessdate=10 Ebr 24}}</ref>{{,}}<ref>{{fr}} Guilcher, André. ''Une approche de la géomorphologie littorale pa J. L. Davies''. In : {{cite web|url=https://www.persee.fr/doc/geo_0003-4010_1974_num_83_460_19672 |title=''Annales de géographie'', niv. 460, 1974, pp. 720-721|accessdate=10 Ebr 24}}</ref>{{,}}<ref>{{en}} Masselink, Gerhard & Short, Andrew D.. ''The Effect of Tide Range on Beach Morphodynamics an Morphology : A Conceptual Beach Model''. In : {{cite web|url=https://typeset.io/papers/the-effect-of-tide-range-on-beach-morphodynamics-and-4b0514wljc |title=''Journal of Coastal Research'', levrenn 9, niv. 3, 1993, pp. 785-800|accessdate=10 Ebr 24}}</ref>. Tri metoù zo bet termenet gantañ : 
*Mareoù-mor bihan (''micro-tidal'') : pa vez al lanvre bihanoc'h eget 2 vetr ;
*Mareoù-mor etre (''meso-tidal'') : pa vez al lanvre etre 2 vetr ha 4 metr ;
*Mareoù-mor bras (''macro-tidal'') : pa vez al lanvre brasoc'h eget 4 metr.
Er meurvorioù, a zo digoroc'h eget ar morioù, e vez al lanvre etre 0,6 ha 0,9 metr. Brasoc'h-brasañ e vez a-feur ma tostaer d'an aodoù. ''Poent amfidromek'' a reer eus ul lec'h ma vez al lanvre tost da 0 metr.

==Kenefederioù mare==
Diwar al lanvre e vez termenet ''kenefeder ar mare'', eleze ampled ur mare-mor resis e-keñver ar mare-mor keitat en ul lec'h. A-gantvedennoù e vez termenet ar c'henefederioù ''K'', a zo etre 20 (marvor) ha 120 (reverzhi), dre rannañ al lanvre damzeizek dre lanvre keitat ar reverzhioù kedezel :
<div style="text-align:center;"><math>K = \frac{U_u-U_i}{L} \times 100</math></div>
* <math>U_u</math> : uhelder an dour en uhelvor.
* <math>H_b</math> : uhelder an dour en izelvor da heul an uhelvor.
* <math>L</math> : lanvre keitat el lec'h.

E [[Bro-C'hall]], hag e Breizh neuze, e vez jedet gant ar SHOM (''Service hydrographique et océanographique de la marine'') e [[Brest]] evit porzh Brest ma vez <math>L = 6,10</math> metr. Ar jedadennoù-se zo lakaet da dalvezout evit aodoù ar Meurvor Atlantel hag evit Mor Breizh, pa n'eus hogozik diforc'h ebet etre ar gwagennoù mareoù-mor enno.

Anvet e vez ar mareoù-mor hervez o c'henefeder <math>K</math> :
*<math>K \leqslant 45</math> : marvor eizhañ ;
*<math>K = 45</math> : marvor etreat ;
*<math>K \leqslant 70</math> : marvor ;
*<math>K \geqslant 70</math> : reverzhi ;
*<math>K = 95</math> :  reverzhi etreat ;
*<math>K \geqslant 95</math> : reverzhi eizhañ.

== Yezh ==
;Tro-lavar
* ''Ne ra na tre na lanv'' : ne ra netra, ne skuizh ket, ne fiñv ket.
;Krennlavar
* ''Etre an tre hag al lanv / E c'hall pep hini skrivañ e anv''.

== Levrlennadur ==
*{{fr}} Bouin, Marie Noëlle. ''Étude de la flexion continentale sous la charge océanique à partir des données RGP''. In : ''Bulletin d’Information de l’IGN'' niv. 73 (2002/3), {{cite web|url=http://recherche.ign.fr/doc/BI73/B07_73_BOUIN.pdf |title=pp. 81-88|accessdate=10 Ebr 24}}
*{{br}} Guérin, Odile. ''Ar mareoù''. Roazhon : Éditions Apogée, 2006 {{ISBN|978-2-84398-250-7}}
*{{fr}} {{br}} [[Loeiz Andouard|Andouard, Loeiz]]. ''[[Brezhoneg ar Mor]]''. Lesneven : Mouladurioù Hor Yezh, 1983
*{{fr}} Roullet, Guillaume (2012). {{cite web|url=https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fstockage.univ-brest.fr%2F%7Eroullet%2Fdocuments%2Fcours_maree_2012.pdf%2Findex.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url |title=''La marée''|accessdate=10 Ebr 24}}
==Liammoù diavaez==
{{commonscat|Tides}}
*{{en}} {{fr}} {{cite web|url=https://maree.shom.fr/ |title=Mareoù-mor @ SHOM|accessdate=10 Ebr 24}}
== Pennadoù kar ==
* [[Gwagenn]]
==Notennoù==
{{daveoù|bannoù=2}}
[[Rummad:Mor]]
[[Rummad:Okeanografiezh]]